gipuzkoakultura.net
Gaston du Pont du Rand, paristar jaun gazte logika-zale bat lehenengo aldiz Euskal Herrian zegoena, adi zitzaion kantuz ari zen euskaldun andregaiari. Mutilaren belarri motz oharkorrek entzun araura analizatzen zituzten doinuaren notak... Aire polit, tolesgabea iruditzen zitzaion, herri hortako jendea eta gauzak oro bezala. Kantuaren hitzetatik, berriz ez zuen ezer ulertzen.
Helena kantatzetik gelditu zen, beraren buruaz miraz, eresi zahar hori aukeratu zuelakotz doinu berriago baten ordez. Neskatxa oraindiarra zen... Leihotik kanpora begira zegoen eta haren aurpegi pollitak asperdura zerakusan. Kanpoan euria erasoka. Egun guztirako barruan egotera beharturik ote zen, bere gurasoen etxe zahar ilunean eta Parisetik etorritako senargai horrekin? Isolak ari izanik ere, nahiago zukeen atera bere gazte-lagunekin ibili. Laster, ezkondu eta, betiko joanak zitukeen gaztaroko laguntasunak eta jolasaldiak, du Pont du Rand-tar bati zegokion emaztea izatea gatik. Libertatea galdurik... Jasango ote zuen horlango bizitza bat?, galdetzen zion neskak, kezkaturik, bere buruari. Ezetz erabaki zuen bere baitan. Baina Gaston ez zen gizon bihotz gogorra eta, dena dela, ez zion ohitura txarrik hartzera utziko: ezkondu ondoren, aurretik bezala, bere gogoa baizik ez zuen egingo, senarra bere nahikerietara makur erazirik. Bai eta gaur bertan, senar hezitze hortarako saiakera gisa, mutila behartuko zuen bere automobil haundi ederrean paseiura eraman zezan, dantzaetxe edo zinema batera. Bazekien Gastonek ez zuela ateratzeko den gutien gutiziarik, eta onenean egun guztia etxean igaroko zuela, irakurtzen edo radioari entzuten. Busti beldur zen alegia. Amor emango zuen, ordea, lausenguz edo laztanez enganatuz gero......
Eta segurantza horrek alaiturik, hasi zen neska be~rriz ahapeka kantatzen. Amerikako aire bizkor bat aldi hontan.
Gastonek geldierazi zuen: " Ez -eskatu zion- kanta ezazu arestiko euskal kanta hura», eta neskak, soa harengana inguratzen zuelakotz ezjakina eginik, lehengo notak txistukatu zizkion. Hutsik egin gabe, gero, logikazale bezainbat musikazalea baitzen.
"Oi - pentsatu zuen Helenak-, ezer ez zait kostatzen eta atsegin apur hori egin diezaioket". Eta ahal zuen bezain sentimenduzki kantatu zion:
Goizian goizik jeiki nündüzün,
espusa nintzan goizian;
bai eta zetaz ere beztitü
ekhia jelkhi zenian.
Etxekandere zabal nündüzun
egüerdi erdian,
bai eta ere alargüntsa gazte
ekia sarthü zenian
.Musde Irigarai, ene jauna,
altxa izadazüt büria,
ala dolütü othe zaizü
eneki espusatzia?
Ez, ez etzitadazu dolütü
zureki espusatzia,
ez eta ere dolütüren
bizi nizano lürrian.
Nik banizün-maitetto bat
mündü ororen isilik,
mündü ororen isilik
eta Jinko jaunari ageririk.
Buket bat igorri ditadazü
lili arraroz eginik,
lili arraroz eginik
eta erdia phozuatürik,-
Zazpi urthez etxeki düzüt,
gizona hilik khanberan,
egünaz lür hotzian eta
gaiaz bi besuen artian.
Zitru-urez ükhüzten nizün
astian egün batian,
astian egun batian eta
ostirale goizian.
Gastonek eskerrak eman zizkion pozturik:
- "Très bien",- baina orain, mesedez, hitzok hizkuntza ulergarri batera itzul zaizkidazu.
Pariseko erdarara itzuli zituen, behingoan Helenak.
- Ilun samar -esan zion Gastonek arretaz entzun ondoren-; gertaria hitz-lauz jaulki zaidazu arren.
Helenak eman zion orduan Gabriela Lohitegikoaren zori kupidagarriaren berri: nola ezkontzekoa zen Irigaraiko jauna, bere bihotzeko kuttunarekin, eta nola hil zen hau eztei-egunean bertan, isilean zeukan amorante batek pozoiturik...
Kondatu eta Helena isildu zen eta beste zerbaitetan pentsatzen hasi zen, baina " hüm -egin zuen Gastonek-, hüm, hüm... ". Haren adimen bizkor, eskolatzez ornitua, ez zen lotan egon andregaia mintzo zen artean. Logika gutti aurkitzen zion mutil logikazaleak Euskaldunen ipuin horri, eta mingarri zitzaion. Begiak itxi zituen. Gogamenetan murgildurik egon zen oraindik apur bat, eta bat-batean:
- Gauza horrela gertatu ahal da benetan? -galdetu zion Helenari.
- Zer diozu? -esan zuen miraz neskak, bere geroarekiko ametsetatik iratzarririk.
- Diot, ageri edo paper zaharrik ba ote den ipuin hori egiaztatzen duenik. Kantuak aipu duen "maitettoa" hauzitara jauki ahal zuten eta hauzitegiak erruduntzat jo ahal zuen? Hitz batez, egia ote den Irigaraiko jauna tankera hortan hil zela?
- Nik ez dakit; hala diote kantuak eta hemengo jendeek behintzat.
- Jendeek diotena! -oihu egin zuen Gastonek erdeinu bizitan-. Ez ote zara ezertaz ohartu ipuin bitxi hortan: Gabrielak zeinen argiki mintzo iduri duen lehenengo hiru ahapaldietan eta zeinen lauso eta adigaitza den, aitzitik, azkenengoa?
- Ai - egin zuen Helenak ezaxolki -, kantu baten hitzei kasu egin behar balitzaie...
- Baina bai kasu egin behar zaiela! - esan zion Gastonek suminduxerik bezala: gogamen sakonetako mutila zen, eta zenbait aldiz andregaia txoriburu bat baizik ez zela uste izatera gertu zen-. Orori kasu egin behar zaio, eta bereziki kantu honen letrari.
- Zertarako ote?
- Egia bilatzeko! -ihardetsi zuen ospatsuki mutilak.
- Egia zer da? - galdetu zion irrifar batez Helenak, bere haurtzaroan Ebanjelioa irakurri zuen eta-. Zuk ba ahal dakizu?
- Kasu hontan baietz uste dut; eta orain agertuko dizut, adimen argiari jarraikiz idoro eta kausitu dudan bezala.
- Esan bada, Sherlock!
- Beste giltzen gabean, protagonisten psikologia, lau ahapaldiok salatzen digutenaz, kontuan hartu dut, Irigaraiko jauna eta Gabrielaren artean egiaz zer gertatu den jakitekotz. Zer erakusten digu bada Gabrielak bere gogoaz eta barruaz ezkontzaren berri damaigularik? Ez zela bera -eta zure esanei nagokie - herriko jende xinpleak sinetsi duen bezalakoa, hots, zorigaitzak jotako alargun urrikalgarri bat; aitzitik, emakume bihotz hotzeko eta buru-arin bat dela, gainera haundi nahi eta ontasun zalea zena eta, azkenekotz, nahiko lizun eta lotsagabea.
Helena protesta bat ateratzera zoan salakuntza izugarri horrek harriturik, baina senargaiak ez zion astirik utzi, eta berehala jarraiki zen:
- Bihotz hotzeko eta amorio gabekoa zela errez da ikustea: lehenengo ahapaldian, eztei eguneko goizean bakarrik zegoela gogoan zer zerabilen jakinerazten baitigu, ez du batera Irigaraikoari liokeen maitasunik aipatzen... ez dakar ez eta senargaiaren aipurik ere... Jantziko duen soinekoaz baizik ez dela arduratu darakusagu: neska buru arin eta azalekoa zelako seinale bat. Gero, ezkontzak etxeko andre aberats egingo duela jakinerazten digu: Irigaraiko jauna ez zuela benetan maite ikasi dugunaz geroz, hortarik ageri da senargaiaren etxalde eta dirutzak liluraturik baizik ez zuela harekin ezkontzea onartu. Hurrengo bertsoan, berriz, alargun gazte geratu dela oroiterazten du, entzuleen barruan grina likitsak piztea gatik noski, ezen badakigu alargun gazteek, beren jantzi beltz eta gezurrezko negar malkoz gizonen lizunkeriari kilika egiten diotela, hauen sentsualitatea sadismu dasta batez areagotuz... eta maltzurki esaten du bestalde eguzki sartzean dela alargun gertatu, hau da, amoranteekin gauaz ibiltzeko libre; ezin garbiroago aditzera eman zezakeen alargun lizunak amorante gaiak bildu nahian zebilela; hainbat gehiago, non arestian gogoraerazi dien andre aberatsa dela bere ezkontzari eskerrak... Gabriela, sentimendu itsusi horiek oro ozarki, gehiago dena, kantatuz agertzen dituelakotz, lotsa gabe bat bezala agertzen dela esan dut.
Baina are txarragoa da oraindik, zeren hipokrita bat baita: urrengo bi ahapaldietan bere senarrarekin izan duen alkarrizketa jaulkitzen digularik, Irigaraiko jaunarekin maiteminduarena egiten zuenik ez digu ezkutatzen azaluts ez besteak! Eta Irigarai sineskorrak, Gabrielaren zimarkunkeriak atzipeturik, ustez eta emakume antzegilea egiazko nahitasuna diola, bere segeretua salatzen dio, bere zorigaitzerako: beste neska bat zuela maite alegia. Pentsa nola hartuko zuen Gabrielak aitormen hori! Orain artean senargaia edozein baizik ez bazitzaion, orain gorratatu egiten du, noski, ezen berak ez badu maite ere, ez du jasango berea zelako gizona beste batena izatea. Egin zaion irain hori apentzeko, mendekatzeko, zernahi egitera prest geratzen dela aisa sinetsiko dut.
Hemen Gastonek bere hitzaldia eten egin zuen, Helenak zer-edozer galdegin haiduru izan bailitza. Baina neskak isilik zirauen, eta mutil gazte logikazalea aurrera mintzatu zen honela:
- Kantuak ez desaigu nor zen Irigarairen amorantea; hargatik segur izan zaitez arrazoinamendu hori ere neuk idoro dezakedala: Sirenek zer kantu kantatzen zuten, edo Akilesek zer izen hartu zuen emakume-artean ezkutatu zenean? Galdeok korapilotsuak izan arren, ez dira aiheruka inolaz ere erantzun ezinak. Dena dela, neska haren izenak eta deiturak ez dute gertaerarekin zer ikusi haundirik, eta nor zen ez jakinik ere, igar dezakegu neska zintzoa eta lotsa onez betea zela, bere amorioa jendea gatik isilik gorde zuelakotz; fededuna zen Jainko jaunari ordea; eta aiherkunde gabekoa zela ere ikusten dugu, maite zuenaren zoriona opa zuelakotz ororen gainetik - beste emakume batekin izan behar bazuen ere-, Irigarairi ezteiegunean igorri zion lore sortak darakuskigunaz. Zergatik lore sorta bat? Ene ustez, zintzoa bezain txiroa zelakotz, bestela preziotsuago litzakeen dohain bat egingo zion: urrezko eraztun bat edo bitxi bat edo abar. Kontuan har ezazu, hala ere, lore bakanak, hau da, garestiak aukeratu zituela neska bihotz on, berekoikeria gabeko hark... gaixoak, beharbada, zeuzkan txanpon guztiak hortan eralgiko zituen...
- Baina lore-sorta pozoiturik zegoen! -Helenak oihu egin zuen.
- Hala diosku bederen Gabrielak... - ihardetsi zuen Gastonek lasaiki- Loreak pozoitu? Uste dut hori ez dela ezin egin ditekeen gauza bat. Baina oso gauza zaila da, eta lortzekotz, kimikaren ezagutza nahiko sakona behar da, garai hartako euskaldun emakumeek dudarik gabe ez zeukatena, ez eta orainaldikoek ere noski. Ez, Irigaraiko jauna, pozoi bidez hil izan bada, segur izan zaitez pozoia ez zela loreotan jarria. Gabriela maltzurregi zen, ordea, gezur osorik esateko, eta uste izateko da beraz, haren kan~tuari bagagozkio, izan ere zerbait bazela "maitettoak" Irigarairi bidalitako lore haietan. Zer ote? Egiantzaren araura, eskutitz bat, edo ile-kizkur bat, edo bestelako oroigarri samur bat; Irigaraiko jauna, delako oroigarri samur bat; Irigaraiko jauna, delako oroigarria ustegabean idorota, goibel gelditzen da, gogoratzen zaiolakotz amorio garbi, zabal hori alde batera utzi duela, bere eta Gabrielaren familiaren interesei jarraikiz arrazoizko ezkontza bat egiteko. Eta Gabriela gaiztoak, hori dakusalarik, haren bihotz ankerrak jasan ez dezakeen alkar maitatze zintzo horrek gaitziturik, gezur eskerge hau asmatu eta senargaiari esanerazten dio: lore-sorta Irigarairen amoranteak pozoitu zuela, zaldun kupidagarriaren heriotza honen gain ematekotz.
- Baina ez badu honek Irigarai hil, nork arren? - galdetu zuen Helenak, beraren gatik iker-lan hortaz arduratzen hasirik-. Ala berak bere burua hil ote zuen?
- Izan ditekeena da hori, apriori - erantzun zuen Gastonek -; dakigun bezala, gizon bihotz maltsoa eta gogo ahula zen, familiarengatik Gabrielarekin ezkontzera gertu baitzen beste neska bat maite izan arren; zio horrengatik, apur batean uste izan dut bere buruaz beste egin zukeala, etsipenez. Baina ustekizun horrek ez du egiantzarik: Irigarai kristau onegia zen horlako bekatu larri bat egiteko... ikusi dugu, haren amoranteak hala nahirik, beren maitetasunaren segeretua Jainko Onari nola fidatu zion gizon jainkotiarrak. Gabrielaren aiurriak, ordea, beraren aitorkunde lotsagabekoetatik dazaugunaz lizun, hipokrita, haundios, buru arin eta bihotz gogorreko zen Gabrielaren aiurriak- egia aski garbiki salatzen eta aldarrikatzen digu: berak du Irigaraiko jauna hil!
- Ene! -egin zuen Helenak txunditurik-, ergelkeria bat da hor diozuna... Ez ahal du berak esaten zazpi urtez senar hilaren gorputza bera gelan gorde duela, gau oroz bere besoetan laztantzekotz? Ez ahal da hori benetan maite zuelako ageri bat?
- Ergelkeria bat dena - esan zion - Gastonek erdeinari - horlako ipuin batean sinestea da. Zazpi urtez gorputz hilotz bat norberaren gelan edukitzea!... Uste ahal duzu Legeak -Elizarenak nahiz Erregerenak- utziko ziola hori egiten? Ez noski, dudarik gabe. Segur izan zaitezke Irigaraiko jauna lurperatua izan zela, ohitura eta ohikundeari jarraikiz, eta ez nago zalantzan Gabrielak negar ugari ixuri zuela ehortzeta egunean, itxurontzi gogaikarriak! Baina hemen ere, finegi zen gezur borobilik esaten ibiltzeko: gezur borobilik esaten ibiltzeko: gezur edo egia-erdiak zituen esaten, jende sineskorren lepotik iseka hobeto egiteko. Berak aitortzen duenaz geroz, norbait ezkutatu zuen baiki bere gelan, ez ordea Irigaraiko jaun hila. Nor ote zen? Bere obaide edo amorantea, batere ezbairik gabe. Ezen Irigaraik amorio garbi bat isilean baldin bazeukan, hark ohaide bat zeukan ezin bestez, emakume lizuna eta atsegalea zelakotz, arestian ondorekatu dugun arauera. Lotsarik gabe aitortzen du gau guztiak gizon bat besoetan atxikiz igarotzen zituela: zertarako bada, maitakeriazko jolasetan jarduteko izan ez balitz?
Ohar zaitez bestalde amorantea bere besoetan edukitzen zuela eta ez zetzala bera, haren eme-izaerari zegokion bezala, gizonaren besoetan: horrek are argikiago erakusten digu emakume likits baino likitsagoa zela; esan nahi baitu beraren atsegina zuela oroz lehen bilatzen, gauezko jolasetan bera zuzendari izaki... Baina lotsagaldu bat izan arren, beldurti eta koldarra zen, eta ez zen ausartu bere lizunkeria besteen aurrera agertzera; baldin hala egin izan balu, jendea jelostuko zen, noski, alargun andre gazteaz, inkesta bat izango zen eta bere gaizki eginari esker irabazitako ontasuna galduko zukeen, bai eta bere bizia arriskutan ipiniko. Horrengatik, amorantea bere etxeko leku ezkutu batean gordetzen zuen (ezkutaleku faltarik ez baitzen garai hartako jauregi zaharretan), bere logelatik hurbil alabaina, beti ere haren mendeko eta zerbitzurako egon zedintzat.
Beste isilune baten ondotik, Gaston berriz hasi zen:
- Hots, Gabrielak senarra hil du eztei-egunean bertan, pozoituz noski, pozoi aipua baitakar ziniko hark bere kantan. Ez dio lore-sortan eman, bide klasikoago batez baizik: edari edo janaritan, edo zizta batez. Bi zio nausiren gatik egin du gizeraite hori, nik uste: lehenik, senarraren gandik askatuz bere amorantearekin bizi ahal izateko, Irigaraitarren ontasunak berentzat gorderik, ordea; gero, Irigaraiz apentzekotz, honek bere amorioaz egin zion aitormen ergelak sumindu zuelakotz izugarritan, ez baitzen noski barkabera, eta senargaiak beste bat maite izatea laido gaitza zitzaion baiki. Dena dela, bigarren zio hori bere hobenaren, bere erruaren justifikagarritzat hartuko zuen hipokrita hark.
- Zergatik arren -jakin nahi izan zuen Helenak-, gauak gizon bizi baten ondoan igarotzen baldin bazituen eta ez gorpu-zurrun batekin, zergatik dio limoi-urez ikuzten zuela gauero?
Gaston gorritu egin zen, gogamen argiko bezain bihotz aratzekoa baitzen mutil jaioa. Hala ere andregaiari ihardetsi zion:
- Bai, emakume haren likiskeria ezaguturik, beldur naiz badela hortan zeihar esan zikinen bat... hitz-erdizka uler dezakezu... eta gero zergatik dio ostirale goizean dela hori gertatzen? Ostiralea, paganoentzat sentsualitatearen jainkosari eskainitako eguna, baina kristauentzat egun santua delako: emakume doilor hura ez zen egiaz kristau, ordea, eta gure fede santuaz parre egiteko abagune hori ez du galtzera utzi nahi...
Helena isilik geratzen zelarik, gogoetan galdurik - gogoeta gozoa noski, irriño bat eragiten baitzion-, Gastonek bere hitzaldi irakasgarria liriko antzean amaitu zuen:
- Ai zer nolako arima beltza eduki behar zuen Gabriela Lohitegi hark... Hargatik, berberak ez zekarren ausaz bere gaiztakeriaren erru osoa: nik uste odolean zeramala gaizkiaren kutsua haren deiturak berak salatzen digunez. Alabaina honera etorri baino lehen "Lexique français-basque" bat erosi nuen Baionan, eta hari eskerrak euskaltzale egin naiz; badakit orain Lohitegiarrak, leinu urrikalgarri hartakoak beren jauregian gauza zikin lohitsuak bururatzen zituztelakotz izan zirela hala izendatuak... Zer nahi den - bukatu zuen Gastonek ateraldi bertutetsu horren ondoan- , horra ezkutapen bat argitaraturik, eta ene ikerlanak arrazoiaren bide segurrari jarraikiz beti Egiara hel ditekeela erakutsi behar dizu, izanik ere aztarnak edo oinatzak nabastekotz maltzurrek egindako ahaleginak oro. Zuk zer pentsatzen duzu hortaz, maitea?
- Se non é vero... - ihardetsi zion Helenak eztiki eta italianoz, ezen senargaiak susma zezakeen baino askoz ikasiago eta finago zen neska polita-. Dena dela, zure asmalan horrek mutil burmuin bizkorra zarela erakusten digu, baina aurretik ere bagenekien. Halaz ere esker bereziak zor dizkizut ideia on bat eman baititazu, besterik ez balitz ere...
- Zer ideia? -galdegin zion senargaiak.
- Gero jakingo duzu - esan zion misterioski. Eta nola azkenean bere ideien axolarik baizik ez baitzuen Gastonek, ez zen tematu, eta Helena berriz kantutan hasi zen.
Izatez, Helenaren ideia ez zen txarra, neskaren ikusgunetik behintzat. Baina uste izateko da senargaiak ez zuela onartuko, zer zen jakiteko denbora eta astirik izan balu. Ez denborarik, ez astirik ez zuen izan, ordea. Gogoan erabili zuen Helenak: - "Gaston hau azkenaz beste ez zait gehiegi gustatzen. Burgoi, arrazoinzale, aspergarri delarik, zer bizitza itsa eramango dut harekin ezkondu eta!... Alabaina, ezkontza horri ezin itzur nakioke: aberastasuna eta gizarteko leku gailen bat ekarriko dizkit eta, gainera, gurasoek nahi dute egin dadin; alaba on izaki, ez nieke inondik ere atsekaberik eman nahi. Baina, Gastonen izpiritu ikertzaleari eskerrak, orain badakit nola joka".
Eta gogoa lasai, senargaiari beti atsegiteko prest geratu zen eztei-eguna egokitu artean.
Ezteiok ezin hobekiago igaro ziren, han zeuden guztien boz eta alegrantziaren erdian. Gastonek, mutil zintzo-zintzo-zintzo izan arren, ttantta bat neurritik kanpo edan zuela aitortu behar da; baina bazuen ausaz mozkortzeko arrazoinik, Helena zen bezalako neska zoragarri, edermenez bete batekin ezkonduaz....
Helenak, aldiz, burua hotz eduki zuen; behialako Gabriela Lohitegikoak - Gastonek esanak egia baldin baziren- bere ezteietan zeukan bezain hotza. Baina Gabriela garai erromantiko bateko alaba zen -pozoin eta mazkaro eta ezkutunen garaikoa-; garaikoa-; Helena berriz neska oraindiarra zen guztiz, gauzak lilura gabe eta bakun nahi dituen hogeigarren mende hontakoa. Horrengatik askoz sinplekiago gertatu zen. Azkenengo ezteiliarrek, senar-emazte berriak bakarrik utzirik, etxerako bidea hartu zutenean, Gaston, oinak piska bat kordoka zerabilzkiela, ezkon-gelara zeraman eskailera luzean goiti abiatu zen. Bihotz aratzeko mutil izan arren, ez dut isilduko zentzuak irazekiak zituenik. Baina gau hartan zilegi zitzaion, ez da? Ezkon-gelan sartu erpai zegoen. Bizkitartean Helenak aurrea hartu zion. Gora igaro zen txairo eta arin. Ez zen gelara berehala sartu, ordea, baina ezkontideari eskailera-buruan itxo egin zion.
Mirabeak jauregiko beste alderdian bizi ziren, eta horrengatik, Helenaz beste, inork ez zuen ikusi senar gaztea, maila bat huts egin bailukean, eskaileran goiti behera nola erori zen eta, beheko lehen mailaraino amildurik, hantxe lepo-hezurra hautsi eta puskatu zuen.
Bitartean Helenak orroaz eta marrumakaz ziharduen, eta mirabeak lasterka etorririk agertu zirenean, artista antzean alditxartu zen neskame baten besoetara.
Ehortzeta bat txit ederra egin zioten du Pont du Rand zorikabeari eta, behar zen bezala, negar saminik asko zuen andre alargun gazteak. Ahaide, adiskide eta ezagun guztiek bihotz-bihotzetik erruki zioten gure Helenari.
Hain errukarri ote zen gero? Du Pont du Rand zenaren gandik, kondesa titulu eta jendeen estimuaz gainera, etxe jauregi pollit bat eta goitiko ondasunik franko jauretsi zuen. Bestalde, Lohitegiko Gabriela baino zoriondunago, maite zuen gizona, hil edo bizirik, bere gelako lurpean zazpi urtez eduki beharrik ez zuen izan: urtebete gabe ihes egin zuen herbestera bere herriko amorante gazte batekin. Dohatsu bizi izan ziren, haurrik ez baitzuten izan.
